24 Mart 2020 tarihinde TED canlı yayın yaparak Bill Gates ile söyleşi gerçekleştirdi. Kendisi 5 sene önce virüs salgını konusunu yine bir TED konferansında detaylı olarak anlatmış ve yapılması gereken hazırlıklara değinmişti. Ama belli ki hiçbir devlet konuşmasını dikkate almamıştı…Gün olur devran döner tüm dünyayı etkileyen salgın kapımıza dayandı, hepimizi etkiledi, hayatımızı durdurdu. Yine Ted bu sefer duruma uygun bir şekilde kendisi ile online bir görüşme organize ederek yayınladı.

Chris Anderson (moderatör): Geçtiğimiz senelerde bir sunum yaptınız. Dinlerken bile tüylerimiz diken diken oldu. Peki insanlar uyarılarınızı dinlediler mi?

Bill Gates: Temelde hayır. Ebola, Sars, Mersk salgınları başka ülkelere sıçramadı ama bu kadar seyahat edilen bir dünyada çok büyük tahribatlar yaratılabiliyor. Konuşmamda gelecek salgına hazırlıklı olmadığımızdan bahsetmiştim. Ancak bilimdeki gelişmeler sebebi ile kaynak yarattığımız taktirde hazırlıklı olabiliriz. Maalesef çok az tedbir alındı.  Aşı çalışmaları olarak mesela CEPI  Gates Foundation ve bazı hükümetler tarafından desteklendi. Tanı koyma ve hastalık oyunları açısından neredeyse hiçbir şey yapılmadı. Şu anda ise solunum yollarına saldıran bir virüs ile karşı karşıyayız ve maalesef negatif öngörülerimi haklı çıkarmakta…

Chris Anderson (moderatör): Yüzyılın salgını olarak bir yorumunuz oldu, hala böyle mi düşünmektesiniz?

Bill Gates: Çiçek hastalığı gibi birşey olsa çok daha ciddi sonuçları olabilecek bir salgın olurdu. Bu salgın her ne kadar korkunç olsa da Covid’e yakalanan kişilerin çoğu bunu atlatacaklar. Mers veya Sars’tan çok daha bulaşıcı ama onlar kadar öldürücü değil. Doğru şeyleri yaptığımız taktirde çok büyük bir kayıp rakamı görmeyiz. 1918 İspanyol gribi gibi bir durum yaşamayız, çok daha iyi sonuçlar alabilmeliyiz.

Ebola’da daha bulaşıcı olmadan önce yatağa düşürüyor. Otobüste veya markette yayılmıyor. Solunum yollarına saldıran İspanyol gribi ve Covid çoğu virüs gibi, önce biraz ateş ve rahatsızlık hissediyorsun. Normal hayatına devam ediyorsun. Bu sebeple en kötü şey bu ilk belirtilerin çok hafif olması…İnsanların çok seyahat ediyor olması durumu zorlaştırıyor.

Ocak’ta insanlar arası yayıldığını konuşuyorduk, alarm zilleri çalıyordu. 23 Ocak’ta Çin çok ekstre bir şekilde sokağa çıkma yasağını başlattı, iyi haber enfeksiyon oranını ciddi oranda düşürmeleri idi, Ocak ayında tüm dünya uyarılmalıydı. Güçleri birleştirip gerekli tedbirler alınmalı, çalışmalar yapılmalıydı.

Chris Anderson (moderatör): Ocak ve Şubat ayları kayıp aylar oldu. Bu aylarda yetkililer ile görüştünüz mü? Ne oldu?

Bill Gates: Burada bu salgın ortaya çıkmadan önceki dönem var, daha fazla aksiyon almalıydık. Salgının başladığını anladığımız zaman ile bugün arasındaki süreç var. Testlerin  ihtiyaç halinde olan insanlara uygulanması konusunda kapasite yeterli değil. Sağlık çalışanlarında semptomlar var, test yapılamıyor, hizmet versinler mi vermesinler mi bilemiyorlar. Öbür taraftan semptomları olmayan kişilere testler uygulanıyor…Test konusu organize edilmeli ve önceliklendirilmelidir. Bu çok çok acildir. İkinci şey ise sosyal izolasyondur. Amerika’da bazı yerler sıkı bir şekilde uyguluyor bazı yerler henüz uygulamıyor. Net olan şey, evet insanlar için zor, ekonomi için berbat ama ne kadar erkenden sıkı bir şekilde sosyal izolasyon uygulanırsa o kadar erken bir sürede tekrar hayata başlayabilir ve normale dönebilirsiniz.

Chris Anderson (moderatör): Hiçbir şey yapılmazsa milyonlarca kişinin öleceği görülmektedir. Koca bir ayda neredeyse test yoktu, hükümet düzeyinde sizce ne oldu?

Bill Gates: Şubat ayı avantajlarından yararlanılmadı. İyi haber şu ki PCR cihazlarından Amerika’da bolca bulunuyor. Kuzey Kore modeli var, Şubat ayından faydalandı, test kapasitesini arttırdı, enfeksiyon oranını düşürdüler, hatta sosyal izolasyona bile gerek kalmadı. Bu haftanın iyi haberi şu ki geçen haftaya kadar sağlık görevlisi boğazınızdan aşağı canınızı da yakan test çubuğunu sokmakta idi ve sizin öksürmenizle birlikte kendisine de bulaşması mümkündü, yeterince koruyucu elbiseler yoktu. Şimdi ise Pazartesi günü burnunuza kendinizin sokabileceği bir çubuk ile test yapabilmeniz görüşüldü. Yani hasta kendi testini yapacak, size verecek, siz 24 saat içinde test sonucunu vereceksiniz.

Chris Anderson (moderatör): İnsanlar bu testlere nasıl ulaşabilecekler? Doktorlar mı bunları reçete ile verecekler? Bir süreçte Amazon’dan mı satılacak?

Bill Gates: Hükümet henüz test kapasitesinin arttılması ve doğru vakalarda kullanılması için müdahale etmedi. Federal bir web sitesi olacak, siz semptomlarınızı gireceksiniz, işinize ve semptomlarınıza bakılarak öncelik olup olmadığınıza bakılacak. Öyle ise yakınızdaki kiosklara yönlendirileceksiniz, kendi testinizi yapacaksınız. Ya da testleri evinize göndereceğiz ve siz testi yapıp geri göndereceksiniz. Belki bundan 6 ay sonra bu testleri evde yapabiliyor olacaksınız. Bu testler aslında herşey, daha mı evde kalacaksınız yoksa artık dışarı çıkabilir misiniz…

Test ve izolasyon birbiri ile birlikte gidecek. Test ile izolasyona gerek var mı göreceksiniz, tehlikeli misiniz…Hedef, toplumun çok küçük bölümünü virüse yakalanması, Çin % 0,1 oranında yakalandı…Bu tedbirleri almazsanız sağlık sistemi üzerine dev bir yük biner.

Hangi sektörde olursak olalım mümkün olduğunca hastalığı yaymamak adına evde kalmamız lazım. Kendi ailemiz içinde hastalığı bulaştırmış olabiliriz ancak çevremize yaymamalıyız.

(moderatör): Teknoloji şirketleri bu virüsü engelleme konusunda nasıl roller oynayabilirler?

Bill Gates: Bazı işlerin yürüyebilmesi için teknoloji şirketleri ciddi çalışma halindeler, sizin iletişiminizi sağlıyorlar, global olarak tüm rakamları takip etmenizi sağlıyorlar. 1918’lerde bu tip bir görünürlüğe ve paylaşıma sahip değildiniz. Çoğu insan için sosyal izolasyon “anahtar”.

(moderatör): Karantina/Sosyal izolasyon ne kadar sürmeli? Herkesi izole edersek ekonomiyi batıracağımıza dair herkesin endişesi var. 3 veya 6 ay belki de 1 sene evde oturup kendi işlerimizi yapmamak…Amerika ve bazı diğer ülkelerde bunun yanlış strateji olup olmadığına dair endişe var. Yani ekonomiyi o kadar berbat etmeden birkaç haftalık izolasyonun yeterli olacağı yönünde, insanların birkaç hafta sonra tekrar çıkabilmesi ve olacaksa hastalanmaları. Doğru yol nedir? Bu konuda ne düşünmektesiniz? Normal hayata dönebilmemiz için izlememiz gereken izolasyon stratejisi nedir?

Bill Gates: Bazı politikacılar gayri safi milli hasıla önemli diyorlar diye, insanlara restorantlara gidin, yeni evler alın, köşede biriken cesetlere aldırmayın, harcama yapmaya devam edin demek biraz fazla zor olur. Ailelerini tehdit eden bir salgın varken ve hareketlerinin bulaşıcı sonuçları olabilecekken insanlara etrafta dolaşın demek garip. Bu yaklaşımı sergileyen hiçbir zengin ülke tanımıyorum. Bu tip bir yaklaşıma gidilirse, birkaç sene içerisinde o kadar çok insana bulaşmış olur ki “sürü bağışıklığı” denen vakayı yaşarsınız. Halkın yarısına bulaşmadığı taktirde sürü bağışıklığı anlamsızdır. Sağlık sistemine çok fazla yüklenirsin, %1 bir vaka oranı olacakken bu oran %3-4’e çıkar.

İhtiyacımız olan şey ciddi/aşırı bir izolasyon, her şey iyi giderse 6-10 haftaya her şeyi tekrar açmaya başlayabilirsiniz.

(moderatör): Sürü bağışıklığının oluşması için halkın yarısına bulaşması lazım dediniz. Amerika’ya bakacak olursak 150 milyon kişi anlamına gelmektedir. Sizin korku senaryonuza göre bu 4-5 milyon vaka demek. Bu da kimsenin düşünmemesi gereken bir senaryo.

Bill Gates: “Hastalığı görmezden gel” stratejisine sahip olan ülkeler dışlanırlar, o ülkeden hiçbir vatandaş size gelemez ve sizden hiçbir vatandaşı göndermezsiniz. Avrupa’da bu konuya yeterince iyi bakmayanlar, OK her zamanki gibi işe devam mı diyelim dediler. Güney Kore, tam izolasyon uygulamasını yapmak zorunda kalmadı, çünkü test konusunda çok iyi iş çıkardılar. Hükümetin testleri ihtiyaç olan yerlere dağıtmaması konusunda rahatsızım.Bu virüste orta yol yok. Yoksul ülkeler için sosyal izolasyon zengin ülkelere göre çok daha zor olacaktır.

(moderatör): Japonya örneğine gelelim, Güney Kore gibi kapanmadan ancak yaşlı bireyleri için aşırı tedbirler alarak süreci götürdü. Bir orta yol bulmaya çalıştılar denemez mi?

Bill Gates: Yüzlerce vaka varken harekete geçersen, başarılı testler yaparak, sosyal izolasyonu teşvik ederek, ülkeye yabancı girişini durdurarak, ekonomine fazla zarar vermeden virüsü kapsayabilirsin. Amerika bu fırsatı kaçırdı. Wuhan’da en başında yaşanan en kötü durumu veya son haftalarda kuzey Italya’da yaşananları görmezden geldik. Tam kapanmayı engellemek üzere yeterince hızlı davranamadık.

(moderatör): Amerika örneğinde, yayılma eğrisini aşağı doğru çeksek ve yeni vakaları engelleyerek başarılı bile olsak, halk içinde bağışıklık kazanılmış değil, aşı yok. Sınırlamaları kaldırınca ve insanlar işe geri gidince her şey tekrar patlamaz mı?

Bill Gates: Çin ve güney Kore’de izlediğimiz deneyim, semptomları olmayan insanların hastalık bulaştırması değil. Yani işlerimize geri dönünce hastalığın tekrar doğması gibi Çin’de böyle bir şey görmedik. Pragmatik olmamız lazım, bilmediğimiz birçok şey var. Mevsimler bize yardımcı olacaktır. Solunumla ilgili virüslerin çoğu bir dereceye kadar mevsimsel. Bunun ne kadar mevsimsel olduğunu bilmiyoruz. Salgının azalmasının mantıksal bir ihtimali var. Testleriniz size daha fazla mı sokağa çıkma yasağı uygulamanızı veya tekrar işleri açmaya başlayabileceğinizi söyleyecek şey olacaktır. Ben daha optimist tarafındayım.

(moderatör): Nasıl oluyor da artık Wuhan’da hiçbir yeni vakaya rastlanmıyor? Yani Çin’de virüs insanlar arasında artık yayılmıyor.

Bill Gates:  1 kişi 4 kişiye bulaştırır. Oradan bir devre yaratın. Bunu 10 güne yayın. Bu devrelerden 8 tanesine gidin, büyük bir rakama ulaşırsınız. 10.000 ile başlayın ve oradan artacaktır.

Ortalama vaka 0,4 kişiye bulaştırır, 0,4 ile başlarsanız, bu rakamla devam ederseniz neredeyse sonuç sıfırlanır. Katsayılarla ilgili olan şeyler çok çok dramatiktir. 1!in üzerindeyse hızla yükselirler, 1’in altındalarsa hızla düşerler. Çin’deki sokağa çıkma yasağı bu rakamı sıfırın oldukça altına indirmiştir. Yerel enfeksiyon rakamlarını 1’in altında tutmak için karantina uygulamasını yapmak ve doğru test uygulamak temel 2 tekniğimiz.

(moderatör): Amerika’ya 1-2 aylığına başkan olsanız yapacağınız başlıca 2-3 şey ne olurdu?

Bill Gates:  İzolasyonu/karantinayı arttırmamız şart. Bu da bir süre sürecek. Çin’de bu süre 6 hafta kadardı ve bu süreye hazırlanmalıyız. Testleri uygulamalı ve her hafta gelişmeleri görüşmeliyiz. İzolasyonu başarılı bir şekilde uygularsanız eğrinin değiştiğini görürsünüz. Yani eğride yukarı doğru artış yerine aşağı doğru düşüş görürsünüz. Bu da iyi yolda olduğunuzu gösterir. Bu hiç kolay olmayacak, çok net bir mesaja ihtiyacımız var. Ekonomik boyutunun etkilerinin bu kadar dramatik olması kötü, ekonomiye daha önce hiç böyle bir şey olmamıştı. Ekonomiyi canlandırmak ve para kazanmaya başlamak, insanları hayata döndürmekten daha kolay. Salgın ve ölüm alanındaki acıyı dindirmek adına ekonomi alanında dev bir acıya dayanacağız.

(moderatör): Sosyal izolasyonu/karantinayı sağlayabilecek durumu olmayan, sağlık sistemi iyi olmayan ülkeler bu konuyu nasıl ele almalılar?

Bill Gates:  Zengin ülkeler işlerini iyi yaparlarsa ve erken davranan başka ülkeler yaza doğru Çin gibi olurlar. Gelişmekte olan ülkelerde ise, karantina kabiliyeti, her gün yiyecek almaya çıkarsan, hayatını kazanmak zorundaysan, dip dibe bir gecekondu bölgesinde yaşıyorsan bunu yapmak çok zor. Aşının bulunmasını hızlandırmalıyız ki yakında gelecektir. İnsanlar bunun yaklaşık 18 ayda hazır olacağı bilgisini paylaşacak kadar sorumlu davranmışlardır. GAVI’nin Ceo’su Dr.Seth Berkley ile çokça görüşmekteyim, kendisi aşı tarafına hakim. Bu ülkelere ciddi ucuz testler göndermemiz ve tedavi yolları göndermemiz lazım ki ülkenin %5’ini solunum cihazlarına bağlamayalım. Gerekli cihazları olsa bile ihtiyaçları olan personel, yatak olmayacaktır. Buradaki tek iyi haber şudur ki zengin ülkeler test ve tedavi yöntemleri hakkında kendilerini geliştirecekler ve gelişmekte olan ülkelerdeki zararı minimize etmek adına tüm dünya için aşılara finansman sağlayacaklar.

(moderatör): Umut verici bir şeyler var mı peki?

Bill Gates:   Remdesivir, Hydroxychloroquine, azithromycin, bilgiler biraz daha kafa karıştırıcı, ancak bazı olumlu bilgiler gelmekte.

Remdesivir, 5 günlük bir IV aşısı, üretimi biraz zor, onun geliştirilmesi üzerine çalışıyorlar. Hydroxychloroquine erken alınırsa cevap veriyor gibi.  Antikorlar, antiviral ilaçlar gibi bileşiklerden oluşan uzun bir liste var. Gates Foundation ve Wellcome Trust, Mastercard ve başka destekler ile tedavi edici pedalı geliştirdiler. Yüzlerce insan bunu deneyin şunu deneyin diye geliyorlar. Laboratuvar tahlillerine, hayvan deneylerini inceleyerek nelerin önceliklendirmesi gerektiğine bakıyoruz ki bir an önce tüm dünyadaki insan üzeri klinik çalışmaları başlatabilelim. Bunun global olarak koordinasyonu çok kompleks. Başlıca 20 adaydan heralde 3-4 tanesi solunum sorunlarını azaltmak üzere işe yarayacaktır.

(moderatör): Hastalığı geçiren ve atlatan insanların kan hücrelerin alınması ve serum elde edilmesinin tedavi edici olabileceğinden bahsetmiştiniz. Bunu biraz açabilir misiniz?

Bill Gates:   Hastalığı geçirmiş kişilerin kanlarında gerçekten etkin antikorlar bulunmuştur. Sadece akyuvarlar nakledilebilir. Soru şu ki kaç hastaya cevap verecek kaynak elde edebilirsiniz? İyileşen bu kişi haftada 1 gün gelirse 2 kişi için mi 5 kişi için mi akyuvar elde edilecek? Sonra bunu alıp ihtiyaç olan yere göndermek lazım. Oldukça komplike bir durum. Yüksek oranda üretilebilecek bir ilaca göre karşılaştırınca akyuvarları elde etmek, ihtiyaç sahibine iletmek pek mantıklı bir çözüm olmuyor. Ancak üzerinde çalışmalar devam etmektedir. Bir dereceye kadar işe yarayacaktır, ancak rakamları orantılamak zor olacaktır.

Kendi kendinize test yapmanız fikri ile ortaya çıktığımızda bu kişilerin yönlendirileceği kiosklarda görev alacak kişilerin hastalığı atlatmış olanlar arasından seçilmesini düşündük.

Kimin iyileştiği, kimin aşılı olduğuna dair bir sertifikaya ihtiyaç olacaktır, çünkü insanların dünyada seyahat ederken, maalesef ki salgını kontrol altına alamamış ülkeler olacaktır, insanların oralara ulaşımını tamamen bloke etmek istemezsiniz.

(moderatör): Vakfınız kişisel testlerin üretimini destekliyor mu? Bu testlerin etkisini ne zaman görebileceğiz?

Bill Gates:   Evet, vakfımız grip araştırmasını desteklemektedir. Solunum yolları ile ilgili virüslerin nasıl yayıldığını anlamaya çalışan bir çalışma. Okulların önemi, farklı yaş grupları, farklı interaksiyonlar bize grip araştırması üzerine bir tecrübe kazandırdı. Hükümet ilk başlarda sadece Çin’den gelen insanların test edilmesini istiyordu, fakat biz seyahat etmeyen ve corona virüsünü taşıyan kişilerle karşılaştık. Bu da bir erken uyarı idi. Evet vakfımız özel sektörden insanlarla çalışmaktadır, teşhis koyanlar. Şimdi kendi testimizi yapabildiğimizden beri, bu testi üretmek çok daha kolaydır. Boğaza sokulan test kiti stokları yetmemeye başlamıştı. Tüm bu testleri yapmak için gerekli araçlar ve kimyasallar bizi etkilememeli. Yakında güney Kore’ye benzer test kitini birkaç hafta içinde elde ediyor olmamız lazım.

(moderatör): Dünyadaki ülkelerin şimdi işbirliği yapmalarının önemi nedir?

Bill Gates:   Kendini toparlayan ülkelerin başka ülkelere yardım edebileceklerini görüyorum. Bu da harika. Eğer yaza kadar bunu devirebilirsek, evet diğer ülkelere yardımcı olabiliriz. Tüm dünyada aşı projeleri var, bunların hangisinin insanlığa en iyi yardım edebileceğine dair tarafsız bir şekilde değerlendirilmeleri lazım ve üretim kapasitesinin sadece zengin ülkelere göre olmamasına dikkat etmek lazım. Gavi’nin amacı bu, her insana aşı üretebilmek. Bilim tarafında ve veri paylaşma tarafında müthiş bir işbirliği görülüyor. Maalesef ne zaman bi salgın olsa “diğeri” hissi, yabancısın hissi, benden uzak dur tepkileri güçleniyor ve bunu engellememiz lazım. Fiziksel olarak izole olmalıyız evet, ancak toplumsal gruplara baktığımız zaman yemek üretenler, sağlık hizmeti verenler, yaşlılara destek verenlere karşı fiziksel olarak izole olsak bile hassas yaklaşmalıyız.

Birkaç ay içinde mevsim etkisinin cevabını göreceğiz. Kuzey yarım kürede yaşayan daha fazla insan var ve onların çoğu etkilendiler. İlerleyen aylarda güney yarım küre sonbahar ve kışa gireceği için orada büyük bir salgın gözlemleyebiliriz. Bu tabii zor olacak. Çok fazla yaşlı insan yok, ama HIV pozitif olan, kötü beslenmiş, akciğer sorunları olan çok var. Sorun gelişmekte olan ülkeler bununla nasıl başa çıkacaklar?

(moderatör):  Günde 2-3 USD gelir ile yaşayan bir ülke ekonomisine sahip ülkelerde önerdiğiniz katantina uygulaması nasıl olacak?

Bill Gates:   Çok büyük ölüm rakamlarının olacağına dair ciddi endişelerim var. Aspiratör sayıları, hastanaleri, sağlık sistemleri bunu kaldıramaz. Bu sisteme bu kadar yük bindirirseniz virüsten hem insanlar hem de kaostan dolayı salgına maruz kalan sağlık görevlileri hayatlarını kaybedecekler.

devamı gelecek…